MỘT CHÚT VỀ PHI LÝ VÀ VÔ LÝ TRONG ĐIỆN ẢNH VIỆT NGÀY NAY

Trong nghiên cứu điện ảnh, việc phân biệt giữa “phi lý” và “vô lý” có vai trò quan trọng khi đánh giá chất lượng tác phẩm. Hai khái niệm này trong thực tế, mặc dù có sự tương đồng về mặt ngữ nghĩa, lại mang những hàm ý khác biệt trong phê bình nghệ thuật.

“Phi lý” là một phong cách nghệ thuật được vận dụng có chủ đích, sử dụng các yếu tố vô nghĩa và phi logic để phản ánh thực tại đời sống. Dù những yếu tố phi lý không tương đồng với hiện thực đời thường, chúng vẫn được xây dựng dựa trên một hệ thống lý lẽ nhất quán trong bối cảnh tác phẩm. Nói cách khác, nghệ thuật phi lý là lựa chọn mỹ học có chủ ý của nhà làm phim, nhằm thách thức nhận thức thông thường của khán giả. 

Ngược lại, “vô lý” chỉ những yếu tố trái với logic thông thường nhưng không có cơ sở hay lý giải hợp lý, dù đặt trong bối cảnh phim hay đối chiếu với hiện thực đời sống. Trong nghiên cứu điện ảnh, “vô lý” thường được xem là điểm yếu của kịch bản khi các tình tiết không diễn tiến một cách có cơ sở, nhân vật hành động thiếu động cơ, hoặc không đảm bảo tính nhất quán của cấu trúc nhân cách.

Thử ứng dụng khái niệm trong phân tích tác phẩm điện ảnh Việt

Hiện thực phi lý: Trường hợp “Mưa Trên Cánh Bướm”

Năm vừa qua, “Mưa Trên Cánh Bướm” đã trở thành ví dụ điển hình cho việc xây dựng hiện thực phi lý một cách độc đáo và chặt chẽ trong điện ảnh Việt Nam. Yếu tố phi lý trong tác phẩm không chỉ biểu hiện qua các motif tâm linh, siêu nhiên, mà còn ẩn chứa trong những lề thói, quan niệm lạc hậu thuộc về bối cảnh xã hội được phản ánh.

Hình tượng con quái vật trên trần nhà và cổ mẫu nước trong phim đều mang những tính chất gắn liền với mạch phim, và chỉ những nhân vật nữ mới có khả năng nhận thức được chúng. Song song với đó, phản ứng tâm lý của nhân vật bà Tâm – tìm đến “thầy” để giữ chồng khi chồng ngoại tình thay vì có những hành động dứt khoát hơn – được cấu thành không chỉ từ ảnh hưởng của môi trường xã hội xung quanh (những người hàng xóm có tâm lý tương tự), mà còn bởi quan niệm cố hữu về hình mẫu gia đình trọn vẹn. Tổng thể các yếu tố này đã phản ánh những vấn đề xã hội thực tế như định kiến giới, bạo lực tinh thần trong gia đình, và áp lực xã hội đối với phụ nữ.

Yếu tố vô lý: Từ điện ảnh kinh điển đến thương mại

Cần nhận định rằng ngay cả những tác phẩm kinh điển đôi khi cũng xuất hiện tình tiết vô lý. Điển hình như cảnh đập bàn của Michael trong “The Godfather” (1972) – một hành động dường như đi ngược lại với cá tính điềm đạm, luôn giữ bình tĩnh trong mọi tình huống của nhân vật được xây dựng xuyên suốt tác phẩm.

Trong bối cảnh điện ảnh Việt Nam, đặc biệt là các phim thương mại ưu tiên doanh thu hơn tính nghệ thuật, hiện tượng thiếu chặt chẽ trong kịch bản dường như đã trở thành điểm yếu cố hữu. Nguyên nhân có thể xuất phát từ việc áp dụng máy móc các công thức làm phim nhằm tô vẽ, gây cười hoặc tạo kịch tính. Hệ quả là những chi tiết được cài cắm tuy có thể hài hước hoặc giật gân, nhưng lại rời rạc, không để lại ấn tượng và không đóng góp cho chỉnh thể tác phẩm.

Xét một cách khách quan, vấn đề không chỉ nằm ở khâu biên kịch, mà còn bắt nguồn từ nhiều yếu tố khác như áp lực thời gian sản xuất, hạn chế về kinh phí, hay xu hướng ưu tiên yếu tố giải trí hơn tính nghệ thuật – mặc dù đây hoàn toàn là hai phương diện có thể song hành.

Hai phương diện tác động

Từ góc độ sáng tạo

Tác phẩm “Ma Da” ra mắt năm vừa qua là minh chứng cho một dự án với chất liệu giai thoại tâm linh tiềm năng, kỹ thuật quay dựng đạt chuẩn chất lượng cao, nhưng vẫn tồn tại hạn chế về mặt kịch bản. Mặc dù câu chuyện khởi đầu với nhiều hướng phát triển hứa hẹn, cách triển khai ở hồi giữa và việc sử dụng một plot twist theo lối mòn để giải quyết vấn đề trong hồi cuối đã vô hiệu hóa những khả năng khai thác sâu hơn, dẫn đến kết quả không như kỳ vọng.

Từ phía tiếp nhận

Khi tiếp cận những tác phẩm xây dựng hiện thực phi lý như “Mưa Trên Cánh Bướm”, nếu không có nền tảng vững vàng để xác định thể loại và khả năng xâu chuỗi, nhìn nhận bộ phim như một chỉnh thể thay vì chỉ tập trung vào tình tiết đơn lẻ, khán giả dễ rơi vào tình trạng nhận định tác phẩm mơ hồ giữa ranh giới phi lý và vô lý mà không thể lý giải.

Nhận thức được vấn đề này, nhiều tổ chức cộng đồng về phim đã và đang triển khai các hoạt động mang tính học thuật nhằm xây dựng văn hóa xem phim có chiều sâu. Các workshop về chủ đề cảm thụ điện ảnh là một trong những nỗ lực đáng ghi nhận trong việc nâng cao trình độ thẩm mỹ của công chúng.

Lời kết

Có thể khẳng định rằng việc lựa chọn xem phim, hình thức giải trí và thiết lập tiêu chuẩn đánh giá đều là những quyết định mang tính cá nhân, phụ thuộc vào hệ quy chiếu và góc nhìn thẩm mỹ riêng của mỗi người. Đồng thời, các nhà làm phim cũng thường xác định trước đối tượng khán giả mục tiêu và mục đích sáng tạo từ giai đoạn khởi đầu dự án.

Các tác phẩm thuần giải trí, định hướng doanh thu vẫn sẽ tiếp tục lập kỷ lục phòng vé nếu vẫn nhận được sự ủng hộ từ khán giả; trong khi đó, những phim đề cao giá trị nghệ thuật vẫn sẽ gặt hái được những giải thưởng quan trọng và tạo tiếng vang trong cộng đồng chuyên môn. Đáng mừng là trong thị trường điện ảnh hiện nay đã xuất hiện những tác phẩm thành công ở cả hai phương diện.

Sự xuất hiện ngày càng nhiều của các đạo diễn trẻ cùng những dự án phim ngắn, phim dài tiềm năng là dấu hiệu khởi sắc cho tương lai của nền điện ảnh Việt Nam, dù vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế và thách thức. Hiện tượng này chưa đủ để tạo thành một làn sóng mới hoàn chỉnh, nhưng đã bắt đầu manh nha những chuyển biến tích cực.

_______________

Gợi ý: Để hiểu sâu hơn về chủ nghĩa phi lý (absurdism), các tác phẩm như “Huyền thoại Sisyphus” của Albert Camus hay “Hoá Thân” của Franz Kafka có thể cung cấp những góc nhìn lý thuyết quan trọng.

Người viết: Bà em Đang có một Thùng phim.