NHÌN LẠI VNNTS #4: ÔNG ĐỊA DUNG HOÀ MỌI THỨ, DUNG CHỨA TẤT CẢ

Ông Địa là biểu trưng cho thái độ sống dung hoà mọi thứ và dung chứa tất cả. Đó là ý mà nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng đã khẳng định trong buổi trò chuyện VIẾT NÊN NHỮNG TRANG SỬ #4 – NGHE ÔNG ĐỊA HẢ HÊ KỂ CHUYỆN, đã diễn ra vào lúc 14g30 chủ nhật, ngày 02/3/2025 tại Cà phê thứ Bảy Trẻ. Sự kiện do thương hiệu bút ký cao cấp Leon Dio và Bá Tân – Sách cũ thư viện phối hợp tổ chức.

Buổi trò chuyện đã diễn ra trong bầu không khí vui vẻ và gần gũi. Với phong thái cởi mở và hào sảng, diễn giả đã chia sẻ nhiều điều thú vị xung quanh hình tượng Ông Địa, vốn là một hình tượng rất gần gũi trong đời sống dân gian của người Việt Nam từ xa xưa và cho đến tận ngày hôm nay.

 

Tín ngưỡng thờ đất của người Việt

Để giúp khách tham dự hiểu hơn về hình tượng Ông Địa, trước tiên nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng đã giới thiệu sơ qua các tín niệm dân gian về cõi đất. Căn cứ vào các truyện được chép lại Lĩnh Nam chích quái, ta có thể dễ dàng biết được quan niệm của dân gian về vũ trụ: đó là quan niệm về trời tròn, đất vuông; trong đó đất là mẹ, hàm chứa khả năng sinh sản. Các lễ tế cáo dưới các thời vua cho ta các tên gọi khác nhau về cha Trời, mẹ Đất, như là Thiên Phụ – Địa Mẫu, Thiên Công – Địa Mẫu, Thiên Hoàng – Hậu Thổ. Các lễ tế cáo này ban đầu ngoài chức năng chính trị của triều đình phong kiến thì còn có mục đích cầu mùa và cầu mưa, tức gắn với tín ngưỡng phồn thực. Tín niệm này khi đi vào Đạo giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu trong dân giân Việt tuy có những thay đổi nhất định nhưng cũng còn lưu giữ lại điều chính yếu: Đất là nữ thần nắm giữ sự sinh trưởng của vạn vật.

 

Tuy nhiên, diễn giả cũng lưu ý rằng tín niệm đó thực tế chỉ được ghi nhận từ thế kỷ XV (Lĩnh Nam chích quái được biên soạn từ thế kỷ XV). Khi xem xét đến các dữ kiện văn học và khảo cổ lâu đời hơn, người ta thấy rằng dân Việt vốn sống trên núi (truyền thuyết Lạc Long Quân và Âu Cơ) và vị thần mà dân Việt cổ thờ chính là thần Đá – được thể hiện rõ nhất qua thần Cao Lỗ trong truyện An Dương Vương và thần Thạch Khanh. Sau này khi người Việt cổ chuyển xuống đồng bằng, giao lưu văn hoá với phương Bắc thì dần dần chuyển sang thờ thần Đất: Lư Ngư lập đền thờ Thổ Địa ở quán Già La (713-739) và Cao Biền lập đền thờ Thổ Địa ở trấn Giao Châu (860-873). Đến thời vua Lê Long Đĩnh, Thổ Địa được phong là Khai thiên trấn quốc thành hoàng đại vương, xem như là vị thần bảo vệ quốc gia. 

Dưới thời vua Lý Anh Tông, tục thờ Thổ Địa này có sự giao lưu với tục thờ nữ thần Chiêm Thành (tức Pô Inư Nagar) ở phía Nam. Điều đặc biệt là vua đã lập đàn Viên Khâu để tế giao, và vị thần chủ đàn chính là nữ thần Chiêm Thành, lúc đó được phong danh hiệu là “Hậu Thổ phu nhân” và “Ứng thiên hoá dục”. Giai đoạn này cũng ghi nhận sự đồng nhất giữa thần Thành Hoàng và Thổ Địa. Đến thế kỷ XV, khi đình dần trở thành cơ sở xã hội và tín ngưỡng thì có sự phân biệt rõ ràng giữa thần Thành Hoàng và Thổ Địa, tức Thổ Công: thần Thành Hoàng bảo hộ cư dân trong làng và Thổ Địa bảo hộ cư dân ở những khu vực nhỏ hơn trong làng.

 

Ông Địa dung hoà và dung chứa tất cả

Khi giới thiệu qua sự phát triển của tín ngưỡng thờ Đất, nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng cũng lưu ý rằng theo ngũ hành thì Đất (Thổ) nằm ở trung tâm, và thần Đất là vị thần trấn giữ trung ương. Vị thần này dung nạp mọi mệnh, tức là không khắc bất kỳ mệnh nào. Sự dung nạp ấy có lẽ là một cách diễn đạt khác cho khả năng sinh sản của đất. Và “sinh” chính là cái đức đầu tiên trong “thổ đức”. Người ta trước hết thờ Đất là thờ đức Sinh của Đất. Thổ đức có thể hiểu là những tính chất mang tính bản thể của Đất, được ghi nhận gồm: sinh (sinh sản), nhiếp (thu hút và dung chứa), tải (chuyên chở), tàng (tàng trữ), trì (cầm giữ), y (nương tựa), kiên (bền vững).

Dân gian thờ Đất là thờ đức Sinh, nhưng theo diễn giả thì đức Nhiếp mới là đức quan trọng nhất mà con người khi thờ Thổ Địa có thể noi theo được. Đức Nhiếp cho phép Đất dung hoà những khác biệt và dung chứa mọi thứ; và nếu nói sang lĩnh vực đạo đức thì nhờ trọng đức Nhiếp mà con người có thể sống bao dung với nhau, với vạn vật và với chính mình. Điều này được thể hiện rõ qua hình tướng của Ông Địa mà ta vẫn quen thấy: miệng cười toe toét và bụng lớn chang bang.

Diễn giả đã kể lại nhiều câu chuyện dân gian mang tính tư biện để giải thích ý nghĩa của hai đặc nét nhắc trên. Với nụ cười, diễn giả cho thấy đó là nụ cười thế thái nhân tình cũng như là nụ cười kham nhẫn, chịu đựng mọi sự trong vui vẻ. Với cái bụng, theo diễn giả thì đó có thể biểu trưng là sự dung nạp mọi thứ, cho lòng quảng đại. 

 

Ông Địa là vị thần rất người

Vào cuối buổi trò chuyện, diễn giả Huỳnh Ngọc Trảng có đùa vui rằng trong hệ thống thần linh dân gian Việt Nam thì Ông Địa là vị thần bị người đời sỉ vả nhiều nhất nhưng cũng được yêu mến và tôn thờ nhiều nhất. Có lẽ sự hơi ngược đời ấy là do Ông Địa là vị thần rất người. Các câu chuyện dân gian mang tính tư biện về vị thần này không đượm màu huyền bí, nhưng đều rất đơn sơ và gần gũi. 

Mong rằng qua buổi trò chuyện VIẾT NÊN NHỮNG TRANG SỬ #4 – NGHE ÔNG ĐỊA HẢ HÊ KỂ CHUYỆN này, mọi người có thêm nhiều hiểu biết về một tín ngưỡng dân gian rất gần gữi với đời sống của người Việt Nam, từ đó biết trân trọng hơn những gì mà thế hệ cha ông đã trao lại.